Gents icoon krijgt weer publiek
Elke editie gaat ABS Bouwteam in gesprek over architectuur. Deze keer trekt zaakvoerder en uitgever van dit magazine Anton Gonnissen in het kielzog van Geert Willemyns van Baro Architectuur en interieurarchitecte Jolien De Baets van OYO Architects naar het Wintercircus in Gent. Na jaren van leegstand en de restauratie door Baro, legt OYO op het moment van ons bezoek de laatste hand aan de invulling en inrichting van dit historische bouwwerk dat alles heeft om een nieuwe trekpleister in het centrum van de Arteveldestad te worden.
Meer dan honderd jaar nadat de eerste steen werd gelegd, ontwaakt de slapende reus van Gent stilaan uit zijn decennialange winterslaap. Het Wintercircus transformeerde doorheen de jaren van een verzamelplaats voor volks entertainment naar glanzende Fiat-garage van de familie Mahy om uiteindelijk in stilte weg te kwijnen. Deze maand komt daar verandering in. Na een ingrijpende renovatie tot hightechhub, coworkingspace, concertzaal en ontmoetingsplaats met restaurants en dakterras pal in de binnenstad is het eindelijk tijd om de toegangspoorten van dit bijzondere erfgoed weer open te stellen voor het grote publiek.
Maar eerst terug in de tijd. We reizen naar het jaar 1894, wanneer in Gent het ‘Nieuw Cirkus’, ontworpen door architect Emile De Weerdt, uit de grond rijst. De naam ‘circus’ mag je vrij letterlijk nemen, want in de beginjaren is het wel degelijk een plaats waar rondtrekkende gezelschappen in de wintermaanden kunnen optreden. De locatie kent daarna enkele geanimeerde jaren tot een felle brand in 1920 roet in het eten gooit. Enkel de muren, stallingen en delen van de manege blijven gespaard. In 1923 volgt de heropbouw en een uitbreiding van het programma met revues, variétéshows en filmvoorstellingen. Helaas slaat het noodlot al snel een tweede keer toe. Wereldoorlog II dwingt het Wintercircus in 1944 op de knieën. De deuren gaan helemaal dicht, tot kort na de oorlog de familie Mahy op het toneel verschijnt. Zij transformeren het gebouw tot een Fiat-garage en geven de site de indeling die we vandaag kennen: met stevige betonconstructies en kenmerkende hellingen om de voertuigen tot op de hoogste verdieping te rijden. In 1978 wordt de garage na een verloren rechtszaak noodgedwongen opgedoekt en brengt Ghislain Mahy zijn oldtimercollectie onder in het gebouw. Twee decennia later komt ook aan dit hoofdstuk een einde en volgen jaren van leegstand en verval. “Als kind, toen ik nog op het Sint-Barbaracollege zat hier vlakbij, kwam ik vaak neuzen in het Wintercircus. Het was toen al een heerlijk zootje”, begint Anton zijn bezoek wanneer hij voorbij de toegang in de Lammerstraat uiteindelijk de werfingang bereikt. “Ik heb me ook altijd afgevraagd wat Ghislain Mahy bezielde om een gebouw met deze specifieke identiteit om te turnen tot een commerciële Fiat-garage en later een verzamelplaats voor oldtimers.”
Nieuw leven in De Krook
In 2005 werden uiteindelijk de eerste lijnen uitgezet van een nieuwe toekomst voor het Wintercircus. Sogent, dat instaat voor de stadsontwikkeling in Gent, kocht het gebouw aan als onderdeel van het grotere stadsplan om de verloederde zone rond de Waalse Krook te laten uitgroeien tot een uniek cultureel gebied. Om dat nieuwe tijdperk in te zetten, schreef Sogent in 2012 een internationale ontwerpwedstrijd uit. Het architectenbureau Atelier Kempe Thill, in samenwerking met aNNo, BAS, Arch&Teco, Jangled Nerves en Scala, kwam er als winnaar uit. Pas in een latere fase werd de fakkel doorgegeven aan architectenbureau Baro. Het Gentse bureau dat op een steenworp van het pand ligt, is al sinds de jaren veertig actief in de publieke sector. In 2017 kwamen zij samen met partner SumProject uit Brussel aan de bak in het circus.
In de eerste fase van de renovatiewerken in 2017 werd vooral gewerkt aan de duurzaamheid van de site om zo een bijdrage te leveren aan de toekomstvisie van Stad Gent dat tegen 2050 een CO2-neutrale stad wil ontwikkelen. Vanuit die optiek zal het Wintercircus gekoeld en verwarmd worden door middel van geothermie. En via een verbinding met de naburige bibliotheek De Krook zullen beide gebouwen warmteoverschot en verkoeling met elkaar kunnen uitwisselen. Daarnaast werd ook aandacht besteed aan het werfverkeer dat zo’n project teweegbrengt. Zo gebeurde de aan- en afvoer van sloopmaterialen, grond en bouwmaterialen via de binnenvaart om de ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden.
Olifantenhelling en smeerputten
In de tweede fase van dit imposante herbestemmingsproject kwam de focus te liggen op het vinden van een balans tussen het behoud van het oorspronkelijke karakter van de architectuur en het toevoegen van hedendaagse vernieuwing. Geert Willemyns van Baro: “Het was voor ons heel belangrijk dat de geschiedenis van het Wintercircus in ere werd gehouden. Uit elke periode zijn nog elementen aanwezig, zoals de olifantenhelling waarlangs de dieren vanuit de Plattenberg tot op de scène van het circus werden gebracht, alsook de smeerputten van de Mahy-garage.” Zelfs de sporen die de jaren van leegstand op het Wintercircus hadden nagelaten, werkten de architecten niet weg: “We hebben de letsels uit het verleden zorgvuldig gedocumenteerd en deze op verschillende plaatsen zichtbaar gehouden”, aldus Willemyns. “Ook nieuwe materialen zijn een nostalgische knipoog naar het verleden. Neem bijvoorbeeld de centrale betonnen vloer, die een lik rode verf kreeg als knipoog naar de kenmerkende rode vloeren van de garage van Mahy. Of neem plaats op een van de zitbanken op het middenplein die, als je goed kijkt, het silhouet van een olifant vormen. De ruwe bakstenen van de paardenstallingen vormden op hun beurt de inspiratiebron voor het inrichten van de ondergrondse verdieping. Door al deze elementen met elkaar in verbinding te brengen, is een continuïteit ontstaan die het hele project samenbrengt.” Met het auditorium op de eerste verdieping maakte Baro een eigen aanvulling op het historische gebouw. Geert: “Het is mijn favoriete ruimte. Ze bestaat voor 180 graden uit glas. De glaspartij volgt de gebogen looplijn van de helling die langs de ruimte passeert en biedt mooi zicht op het hart van het gebouw.” Het is de combinatie van dat middenplein met errond wandelgangen die naar verschillende ruimtes op een handvol verdiepingen leiden die Anton doet denken aan zíjn favoriete gebouw, de Bourse de Commerce in Parijs. “Tadao Ando installeerde er een moderne, betonnen cilinder pal in het centrum van een historisch gebouw. Het is de plek waar expo’s vandaag vorm krijgen en waar verschillende uitsneden in het beton uitweg bieden naar andere ruimtes en verdiepingen. Precies zoals het hier is geconcipieerd.”
“Het Wintercircus was voor ons een atypisch project, maar hoe mooi is het om op deze manier impact te creëren in onze eigen stad.” -Jolien De Baets, OYO architects
Technologietempel in de maak
Na de afronding van de renovatiefase in mei 2022 was het tijd voor de derde en laatste fase: de inrichting en invulling van het Wintercircus. Hiervoor duidde Sogent het consortium TENT aan. Deze groep Gentse techondernemers en -organisaties heeft het gebouw voor 75 jaar in erfpacht en heeft als missie om van het Wintercircus een technologietempel te maken waar een internationaal netwerk van innovatieve ondernemers kan samenkomen. Zij stelden op hun beurt OYO Architects uit Gent aan met de vraag zich te ontfermen over de indeling en inrichting van het gebouw. “Baro leverde het Wintercircus in gerestaureerde cascostaat op. In hun fase was het herbestemmingsprogramma nog niet duidelijk. Wij moesten het eeuwenoude bouwwerk dus niet alleen van moderne technieken voorzien, maar hebben ook hier en daar aanpassingen en aanvullingen op het werk van Baro moeten doen. We stonden verder ook in voor de inrichting. Geen sinecure, want in het Wintercircus heb je een doolhof van ruimtes, een overvloed aan kleine hoekjes en geen muur is recht.”
Ook voor het grote publiek opent het Wintercircus binnenkort de deuren met onder andere restaurants, een dakterras met adembenemend zicht over de historische stad en een heuse pop- en rockzaal die plaats biedt aan vijfhonderd concertgangers. Voor dat laatste ging TENT een samenwerking aan met VIERNULVIER en Democrazy, die onder de naam ‘Muziekclub Wintercircus’ concerten en nightlife-events zullen organiseren in de hoogtechnologisch afgewerkte concertzaal onder het middenplein. Gentenaars konden in november 2023 en maart 2024 al genieten van een eerste concertreeks. Zo mocht Despacio, het technologisch baanbrekende soundsystem van 2manydjs en James Murphy, in maart het technologiefestival FTI op gang trappen op het middenplein van het Wintercircus. Wie de unieke geluidservaring meemaakte tijdens hun optredens in Londen, New York of Miami weet dat deze zes uur durende zintuigelijke sensatie ongetwijfeld indruk heeft gemaakt onder de prachtig gerestaureerde metalen koepelstructuur van het gebouw. “De koepel is authentiek, maar werd wel verzwaard om de toegevoegde isolatiestructuur te kunnen dragen. Verder installeren we op het middenplein ook een cirkelvormige trussing van gordijnen op verschillende hoogte zodat een intiem kader kan ontstaan waar lezingen kunnen doorgaan”, aldus Jolien. “Ook langs de muren van het middenplein zullen gordijnpartijen de akoestiek dienen.”
Fotografie: Tim Van de Velde
Publieke plek voor ontmoeting
“Gent is er met het Wintercircus in geslaagd om een architecturale parel nieuw leven in te blazen en terug te geven aan de Gentenaar”, besluit Anton wanneer het gezelschap de deuren van de ondergrondse rockzaal achter zich toetrekt. Jolien: “Het Wintercircus was voor ons een atypisch project. Er waren bijvoorbeeld geen aannemers en we moesten vaak heel ad hoc en rechtstreeks op de werf oplossingen uitdenken. De voorbije tijd ben ik hier dag in en dag uit aanwezig geweest om de opvolging te verzorgen, maar hoe mooi is het om op deze manier impact te creëren in onze thuisstad.”
De renovatie van het Wintercircus past volledig in het nieuwe structuurplan 2030 waarbij de stad onder andere aandacht wil schenken aan het herbestemmen van erfgoed. Een groot aspect van dit herbestemmingsplan is om een locatie meerdere functies te laten invullen en zo het tekort aan publieke ruimte en werkplaatsen in de Gentse binnenstad aan te pakken. Sami Souguir, schepen van Stadsontwikkeling en Cultuur in Gent, kon ons bezoek niet bijwonen, maar wilde wel dit aan ons kwijt: “Gent is een middeleeuwse stad en dus is het erfgoedaspect een belangrijk onderdeel van bijna al onze bouwdossiers. Het Wintercircus is in dat opzicht eigenlijk een vrij recent gebouw. Veel Gentenaars zijn er nog binnen geweest toen het een garage of een opslagplaats van oldtimers was. We merken toch veel fierheid over dat gebouw, waardoor heel wat Gentenaars erop stonden dat de authenticiteit zoveel mogelijk bewaard bleef. Daar hebben we over gewaakt. Anderzijds is het door heel gerichte ingrepen ook een heel functioneel gebouw geworden. Met ruimte voor kantoren, een restaurant, een bar én een ondergrondse pop- en rockzaal voor vijfhonderd muziekliefhebbers is het Wintercircus een plek geworden op maat van de Gentenaars. Het was geen evident evenwicht tussen vernieuwen en bewaren, maar ik denk dat hier de juiste keuzes zijn gemaakt.”
