Kéré Architecture: De kracht van materialiteit, geworteld in het lokale   

6 februari 2023

“Hij leerde ons dat het niet is omdat je rijk bent, dat je grondstoffen en materiaal mag verspillen, maar ook dat het niet is omdat je arm bent, dat je geen recht zou hebben op luxe en kwaliteit.” Met die woorden kondigde Thomas Pritzker, voorzitter van The Hyatt Foundation, in maart de nieuwste laureaat van de Pritzker Prize aan. Architect en activist Diébédo Francis Kéré is de eerste Afrikaanse architect ooit die de gerenommeerde architectuurprijs in de wacht sleept. Een portret. 
 

Diébédo Francis Kéré (°1965) werd geboren in Gando in Burkina Faso. Als eerste in zijn familie ging hij naar school en via een beursprogramma voor houtbewerking kwam hij uiteindelijk in Duitsland terecht. Pas op zijn dertigste, in 1995, startte hij in Berlijn aan een architectuuropleiding, om er tien jaar later zijn bureau Kéré Architecture op te richten.  

De kiemen voor het opmerkelijke architectenbureau van Francis Kéré werden eerder gelegd. In 1998 had hij met medestudenten al de Kéré Foundation (toen nog Schulbausteine für Gando) opgericht, waarmee hij geld inzamelde voor de bouw van een basisschool in zijn geboortedorp. De school kwam er in 2001 en werd in de jaren daarna verder uitgebreid met onder meer huisvesting voor leerkrachten, een secundaire school en, heel recent nog, een bibliotheek. Ook elders in Burkina Faso en Afrika heeft Francis Kéré ondertussen diverse onderwijs- en zorginstellingen gebouwd, aangevuld met enkele kleinschaligere paviljoenen en projecten in het Westen. 

Back to the roots 

Het werk van Kéré Architecture is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis en ervaringen van Francis Kéré als persoon. Veel van zijn werken buiten Afrika, zoals het Serpentine Pavilion in Londen (2017) en Xylem, een ontmoetingspaviljoen voor het Tippet Rise Art Center in Montana, Verenigde Staten (2019), knipogen bijvoorbeeld naar de West-Afrikaanse traditie van het samenkomen onder een boom om verhalen uit te wisselen en feest te vieren.  

Belangrijker nog zijn zijn ervaringen als jonge leerling en student in een kleine Afrikaanse gemeenschap. Moest Kéré als kind zelf naar een donker, ongeventileerd klaslokaal in een ander dorp, dan veruitwendigen de talrijke school- en opleidingsinstituten in zijn portfolio de overtuiging dat elk kind niet alleen recht heeft op onderwijs, maar ook op een comfortabele leeromgeving. “In Burkina Faso is goede architectuur een klaslokaal waar je kan zitten en waar je op een goede manier gebruikmaakt van het beschikbare licht, zodat tafels en schoolborden voldoende verlicht worden, maar wel zonder dat de ruimte oververhit raakt”, aldus de architect.  

Om aan deze behoeftes te voldoen, put Kéré zowel uit zijn Europese architectuuropleiding als uit de tradities en gebruiken van zijn geboorteland. Zo werden de muren van Gando Primary School (2001) opgetrokken uit bijzondere bakstenen, vervaardigd uit inheemse klei en cement. De thermische massa van deze bakstenen verzekert dat koelere lucht binnenblijft, terwijl de warmte via een bakstenen plafond en een breed, overhangend, verhoogd dak kan ontsnappen. Het betonnen dak van de Gando Primary School Library (2019) werd dan weer rond een rooster van traditionele kleipotten gegoten, die eens verwijderd openingen nalieten waarlangs het interieur verlicht wordt, maar waarlangs ook warmte kan ontsnappen. En in muren van de Benga Riverside School in Mozambique (2018) keert een patroon van kleine leegtes terug, met een uitgekiend spel van licht en transparantie als resultaat. 

Lokale verankering 

Tegenwoordig heeft Kéré een uitgebreid en expressief vocabularium opgebouwd om aan de uitdagingen van extreme hitte in het Afrikaanse continent tegemoet te komen. Technische en architecturale concepten zoals thermische massa, dubbele daken, indirecte verlichting, dwarsventilatie en schaduwkamers zijn zijn kernstrategieën geworden. En toch formuleert Kéré niet zomaar één generieke oplossing voor een probleem. Telkens opnieuw zoekt hij aanknoping met de specifieke lokale mogelijkheden en omstandigheden.  

De Startup Lions Campus in Kenia (2021) is een mooi voorbeeld. Deze technologiecampus werd opgetrokken uit lokaal ontgonnen breuksteen en het ontwerp is geïnspireerd op de veelvoorkomende termietenheuvels in de regio. Hoge ventilatietorens creëren een stapeleffect om de belangrijkste werkruimten op natuurlijke wijze te koelen door warme lucht naar boven af te voeren, terwijl verse lucht via speciaal ontworpen laaggelegen openingen wordt aangevoerd. Dit systeem zorgt ervoor dat de campus bestand is tegen hoge temperaturen, reduceert de nood aan actieve koeling én voorkomt dat stof de IT-apparatuur beschadigt. En dat allemaal zonder zware technische ingrepen. 

“Francis Kéré houdt er een low-techdefinitie van duurzaamheid op na, gebaseerd op het herwaarderen en aanpassen van de inheemse technieken van de gemeenschap.” 

Het blauwe goud 

Francis Kéré houdt er een low-techdefinitie van duurzaamheid op na, gebaseerd op het herwaarderen en aanpassen van de inheemse technieken van de gemeenschap. Ook het doordacht omspringen met de beschikbare grondstoffen en materialen is in die visie elementair, ook omdat veel van zijn werken in een context van schaarste en armoede tot stand komen. 

Omdat water op het Afrikaanse continent schaars is en het in heel wat regio’s maar een paar maanden per jaar regent, wordt sterk ingezet op het opvangen en beheren van hemelwater. Het Burkina Institute of Technology (2020) is daarom uitgerust met een schuin dak van metalen golfplaten dat het gebouw tijdens het korte regenseizoen beschermt, maar ook de ondergrondse opvang van regenwater mogelijk maakt. Het Surgical Clinic and Health Center (2014) in Léo, ook in Burkina Faso, gaat nog een stapje verder. Daar wordt naast regenwater ook grijs afvalwater opgevangen en gefilterd voor hergebruik.  

Doordacht materiaalgebruik 

Tegelijk wordt optimaal gebruikgemaakt van beschikbare materialen. Niet alleen door lokale grondstoffen zoals klei of natuursteen als bouwmateriaal te gebruiken, maar ook door creatief om te springen met zaken die traditioneel als afval beschouwd worden. Zo werd het golfplaten dak van het Burkina Institute of Technology bekleed met de aanwezige, overhangende eucalyptus ‒ een plant die de reputatie heeft om inefficiënt te zijn omwille van onder meer de beperkte schaduwwerking. In het Lycée Schorge (2016), een secundaire school in Koudougou in Burkina Faso, werd het schoolmeubilair vervaardigd uit lokaal hardhout en resterende bouwmaterialen zoals staalschroot van het dak. 

Die aanpak is overigens niet enkel eigen aan projecten in Afrika. Ook in het Amerikaanse Montana, waar Kéré met Xylem een bijzonder paviljoen ontwierp voor het Tippet Rise Art Center, handelde de architect met respect voor natuur, milieu en lokale eigenheid. Het paviljoen nodigt de bezoeker uit om op symbolische wijze het hart van de bomen te betreden en werd daarom volledig uit houten stammen opgetrokken. Het gebruikte dennenhout werd echter niet specifiek voor bouwdoeleinden geveld, maar is afkomstig van een natuurlijk snoeiproces dat bossen tegen parasitaire insecten beschermt. 

Bevolking activeren 

Toch hebben niet alleen de lokaal beschikbare grondstoffen en materialen een bijzondere waarde voor Kéré. Ook de lokale bevolking speelt een centrale rol in zijn bouwwerken. Elk project ontstaat immers in nauwe samenwerking met de gemeenschap, zowel in programma en conceptie als in uitvoering. Net als de Gando Primary School in 2001, worden projecten ook vandaag nog grotendeels door de plaatselijke bevolking opgebouwd en vervaardigd. 

Zo gaat de impact van de projecten voorbij aan het programma alleen ‒ het verstrekken van onderwijs aan kinderen of de medische behandeling aan zieken ‒ maar krijgen ook volwassenen nieuwe kansen. De technische, creatieve en andere beroepsvaardigheden die locals tijdens de bouw van een project verwerven, kunnen ze na afloop ook perfect in andere projecten inzetten. De architecturale werken van Kéré hebben dan ook exponentiële resultaten opgeleverd, waarbij niet enkel de jongste generatie, maar uiteindelijk de volledige gemeenschap geactiveerd wordt. 

Misschien vind je deze posts ook leuk