Dat design meer kan zijn dan mooimakerij, bewijst de Oekraïense architect-ontwerper Victoria Yakusha. Sinds 2014 brengt zij met haar lijn FAINA een ode aan de oeroude vormentaal van haar land. En zo strijdt Yakusha tegelijk tegen de Russische annihilatie van Oekraïne en de culturele erfenis van haar geboorteland. Sinds kort kan je haar werk bewonderen in haar gloednieuwe showroom in Antwerpen. “De culturele erfenis vormt de basis van een land. Enkel met deze basis kan er verder worden gebouwd naar een toekomst.”
Je richtte FAINA op in 2014, niet toevallig een bewogen jaar voor jouw land. Was dat toevallig of bewust?
“Het was het jaar van de Revolutie van de Waardigheid, het bloedige orgelpunt van de Maidanrevolutie. Oekraïners kwamen talrijk op straat om te protesteren tegen de toenmalige president Viktor Janoekovitsj. Hij wilde, ondanks een pro-Europees parlement, de vrije handelsakkoorden met Europa niet ondertekenen en terug dichter bij Rusland aanleunen. Uiteindelijk werd Janoekovitsj afgezet. Naast opluchting had ik toen het nare gevoel dat niemand — politici noch internationale mogendheden — zich echt interesseerde voor Oekraïne, behalve de Oekraïense burgers zelf. Dat pakte me. En dus besloot ik onze cultuur, oprechtheid en eerlijkheid te tonen aan de wereld.”
2014 is ook het jaar dat Rusland binnenviel. Hoe heb je dat ervaren?
“Inderdaad. Toen annexeerde Rusland de Krim en ontnam het vele woningen van Oekraïense burgers in de Donbas. Het is het jaar dat Rusland terreur over ons vreedzame land goot. Een van mijn werknemers is toen moeten vluchten uit Donetsk. Ze liet haar appartement, haar zaak en al haar bezittingen achter en trok naar Kiev. Het enige dat ze nog had, waren de ideeën in haar hoofd. In 2014 verloren heel wat burgers hun woonplek. Wanneer ik nu lees over de vele gruwelijkheden die Rusland pleegt, voel ik een ondraaglijke pijn. Maar ons gevoel voor eenheid blijft onverwoestbaar. We zullen ons land heropbouwen en nog mooier maken dat het al was.”
Is FAINA een manier om de Oekraïense erfenis te bewaren omdat je bang bent die verloren zou gaan?
“Als je er de Oekraïense geschiedenis op nagaat, merk je dat er heel wat pogingen zijn ondernomen om onze cultuur weg te gommen. Het voormalige Sovjetregime heeft Oekraïense tradities verbannen. Intelligentsia die onze cultuur en identiteit wilden beschermen, werden vermoord. Vaak werd je al in het vizier genomen gewoon omdat je je Oekraïner noemde. Nu de geschiedenis zich herhaalt, voel ik een nog grotere verantwoordelijkheid om onze erfenis door te geven. Design is mijn platform om dat te doen. Daarbij houd ik enorm van mijn Oekraïense achtergrond. Ik vind er kracht in. En onbewust zit die vervat in elk project.”
Oekraïens design is in het Westen vrij onbekend. Wat zijn de karakteristieken ervan?
“Er zit vooral een zekere esprit in vervat, het gevoel van de vrije natuur, van openheid. Zelfs een soort kinderlijke naïviteit is aanwezig. Er heerst een sterke verbinding met de natuur en onze voorvaderen. De vormentaal voelt daardoor primitief aan. Maar primitief impliceert primair, verwijzend naar de essentie van de dingen.”
Wat inspireert jou?
“In de eerste plaats oude symbolen en objecten uit mijn kindertijd. De Kumanec-vaas bijvoorbeeld is een herinterpretatie van een keramieken karaf die Oekraïense vrouwen op de arm droegen om zo drank uit te gieten. Ik ga nog verder terug in de tijd. Onze wollen wandtapijten bijvoorbeeld beelden symbolen van de Trypillia af, een beschaving die duizenden jaren voor Christus ons land bewoonde.”
In ieder designstuk ontwaar ik een diepe verbinding met de natuur. Interpreteer ik dat juist?
“In al mijn ontwerpen voel je een constante mijmering over de connectie tussen de mens en de natuur. Die uit zich in de hoedanigheid van organische vormen, levende materialen en natuurlijke kleuren. Zo zijn onze Plyn-vazen geïnspireerd door de vloeibaarheid en eeuwige verandering van water.”
“Onze voorouders leefden met een diep respect voor de natuurlijke omgeving. Zij kenden aan alles een ziel toe, van boom tot rivier, en achtten zichzelf onlosmakelijk verbonden met de natuur. Die animistische overtuiging probeer ik over te brengen in mijn ontwerpen. Door ons te verbinden met de natuur, verbinden we ons terug met onszelf.”
Welke traditionele technieken hanteer jij?
“Naast traditionele glas- en weeftechnieken is de belangrijkste die van Valkuvannya. Deze techniek werd gebruikt in de traditionele hutbouw in het begin van de twintigste eeuw. Klei vermengd met stro werd in verschillende lagen aangebracht tegen een constructie van geweven muren. Vervolgens werden de muren afgewerkt met een kalklaag. Op basis daarvan heb ik de Ztista-techniek bedacht. In plaats van stro mengen we zaagsel en papier in de klei. Recyclage is voor mij belangrijk. Zo zijn de metalen constructies van de objecten waarop de lagen klei gesmeerd worden van gerecupereerd staal.”
Wordt alles met de hand gemaakt in Oekraïne?
“Inderdaad. Dat gegeven maakt deel uit van ons DNA. In Oekraïne kennen de ambachten een stille en langzame dood. Onze ambachtsman die met gebrand hout werkt, is bijvoorbeeld tachtig jaar oud. Zijn kunde zal verloren gaan als hij ermee stopt. We proberen om dat soort ambachten over heel de wereld in de kijker te zetten in de hoop dat zij overleven. Dat doen we door de oude ambachten te verbinden met hedendaags design dat esthetisch gezien de gulden middenweg vormt tussen oud en modern. En zo vertaal ik traditionele motieven en symbolen naar een zo eenvoudig mogelijke, essentiële vorm. Op die manier brengen wij minimalistische, sobere objecten die een nieuwe generatie weet aan te trekken, in de hoop dat die generatie de schoonheid van onze erfenis zal inzien en die zal proberen te bewaren.”
Sinds 2019 zit je kantoor in Brussel en onlangs opende je een prachtige showroom in Antwerpen. Wat is jouw band met België?
“Ik ben verhuisd toen ik zwanger was van mijn vierde kind. Ik zocht naar een Europese kliniek om te bevallen. Het werd Brussel. België heeft me een zekere rust geboden na een leven in Kiev. Daar zijn we gewend aan een veel hoger levensritme. Men gaat ervan uit dat je zeer kort op de bal speelt. Mensen zijn daardoor veel flexibeler, maar ook directer. In België voelt het leven rustiger, meer afgemeten en voorspelbaarder. Dat uit zich ook in het design. Belgisch design is meer ingehouden, en dat is geen waardeoordeel. Het kan evenzeer evocatief en sensueel zijn.”
Aan wat herkennen we de FAINA signatuur?
“Speciaal voor de nieuwe Antwerpse galerij van FAINA heb ik de Pechyvo-kasten ontworpen met de geperforeerde, houten deuren. De gaten zijn geïnspireerd op de kleine ronde raampjes van traditionele kleien huizen. De ramen zijn ongelijk in vorm. Dat wilde ik overbrengen in de kast. Ondertussen hebben wij de perforaties geïntegreerd in verschillende andere designs. Ze zijn een karakteristiek element van FAINA geworden.”
Hoe ga je van hieruit met de oorlog om?
“Ik woon met mijn gezin in Brussel, maar probeer Oekraïne te steunen. Vorige maand ben ik nog humanitaire hulpmiddelen gaan afgeven in mijn geboorteland. Op 6 mei open ik de tentoonstelling ‘On the Strings of Bandura’ in mijn Antwerpse galerij. De bandura is een typisch Oekraïens muziekinstrument dat het midden houdt tussen een luit en een harp. Vroeger werd de bandura vaak bespeeld door blinde troubadours. Het Sovjetregime pakte die troubadours op omdat zij de Oekraïense identiteit zouden verspreiden. Ik heb de vorm van het instrument vertaald naar enkele vazen. Een deel van de opbrengst gaat naar Oekraïense cultuurinstellingen die na de oorlog zullen moeten worden heropgebouwd.”
Is FAINA uitgegroeid tot een statement tegen de oorlog?
“Alles wat we doen, deden wij ook al voordat de oorlog dit jaar uitbrak. Maar nu voelt onze culturele expressie veel radicaler aan. Onze natie wordt van de kaart geveegd. Eens te meer is FAINA een vehikel om gehoord te worden. Daarom zullen wij dit jaar Oekraïens design promoten op Design Miami/Basel.”
(Uit: ABSoluut 24)
